Polska znalazła się na równi pochyłej. Jak zauważa Andrzej Paczkowski: dopiero Rakowski, gdy w 1988 roku został premierem, zaczął robić to, na co wielu liczyło wnet po 13 grudnia: modernizację wedle wzoru chińskiego, czyli zmiany w gospodarce »tak«, ale zmiany polityczne »nie«58. Nauki polityczne i stosunki międzynarodowe; Prawo; Psychologia i pedagogika; Regionalistyka; Socjologia; Nowości PWN; Serie wydawnicze. Aktywność Zawodowa Osób z Ograniczeniami Sprawności; Biuro Informacji Rady Europy; Europejski Trybunał Praw Człowieka; Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa; Humanistyka Europejska; Metody 1. Polska polityka zagraniczna po 1989 roku: w odpowiedzi na globalne zmiany Krzysztof Szczerski. Polska odzyskała możliwość suwerennego kształtowania kierunków swojej polityki zagranicznej Reklama. Reklama. 4 czerwca 1989 r. zaczęliśmy nadrabianie cywilizacyjnych zapóźnień. Z efektów możemy być dumni. W częściowo wolnych wyborach (większość mandatów sejmowych była tqsf. Najważniejsze po 1989 roku były głębokie reformy ekonomiczne. Przede wszystkim zniesiono system nakazowo-rozdzielczy, wprowadzono zasady wolnorynkowe, rozpoczęto także prywatyzację państwowych zakładów. Zarówno w rządzie Tadeusza Mazowieckiego, jak i Jana Krzysztofa Bieleckiego (powołanego 4 stycznia 1991 roku) tekę wiceministra i ministra finansów objął ekonomista Leszek Balcerowicz. Za cel postawił sobie „zastąpienie życia udawanego – życiem udanym”. Kontynuował on rozpoczęte reformy, mimo iż spotykały się z krytyką społeczeństwa. Swój plan przedstawił już w październiku 1989 roku (plan Balcerowicza). 27 grudnia 1989 roku wprowadzono dziesięć ustaw gospodarczych będących ekonomiczną konstytucją Polski. Pragnął radykalnie zreformować zrujnowaną gospodarkę – nienowoczesny przemysł, przestarzałą infrastrukturę i niekonkurencyjne rolnictwo. Głównym zadaniem Balcerowicza było powstrzymanie hiperinflacji, ustabilizowanie wartości złotego (ograniczenie podaży pieniądza, zniesienie dotacji i subwencji, wprowadzenie realnych stóp procentowych od kredytów, ograniczenie budżetów przedsiębiorstw państwowych, wzmocnienie niezależności banków i NBP. Dzięki zaufaniu zagranicznych instytucji finansowych udało mu się zredukować polski dług zagraniczny i otrzymać nowe pożyczki. Nowy minister usunął również monopol państwa na handel zagraniczny, co spowodowało zapełnienie się sklepowych półek. 16 kwietnia 1991 roku powstała Giełda Papierów Wartościowych, która przypieczętowała przejście do gospodarki rynkowej i była podstawowym wskaźnikiem kondycji gospodarczej kraju. W ramach reform zmieniono system podatkowy – wprowadzono podatek dochodowy od osób fizycznych, a następnie podatek od towarów i usług (VAT) od 5 lipca 1993 roku. Z jednej strony ułatwiło to modernizacyjne procesy, z drugiej – nowe podatki – zahamowały rozwój prywatnej przedsiębiorczości. Państwowe zakłady zmuszono do restrukturyzacji i modernizacji (popiwek – podatek od ponadnormatywnych wynagrodzeń). Wiele z nich zanim pozyskało nowych inwestorów – upadło. Wielka prywatyzacja budziła wiele protestów – często lepiej prosperujące zakłady trafiały w ręce „kolesi” czy partyjnych współpracowników. Mniej emocji budziła „mała prywatyzacja” - przejście sklepów i zakładów usługowych w ręce prywatne. Przeciwko „terapii szokowej” rządów Mazowieckiego coraz liczniej występowały związki zawodowe w tym „Solidarność”. Nie doceniano globalnych zmian, natomiast głęboko odczuwano koszty społeczne reform. Niezrozumienie dla reform odbiło się na skali poparcia dla rządzących. Dochód narodowy zaczął rosnąć dopiero od 1992 roku i wzrost ten utrzymywał się na wysokim poziomie, dzięki czemu Polska nazywana była „tygrysem Europy Wschodniej”. W końcu 1992 roku ponad połowę dochodu narodowego wytwarzały zakłady prywatne (złożyło się na to uwłaszczanie nomenklatury od jesieni 1988 roku – przekazywaniu państwowych firm na własność ich kierownikom czy dyrektorom). W wolnorynkowych warunkach problemem okazało się ukryte w latach wcześniejszych bezrobocie. W roku 1991 roku wskaźnik bezrobocia wynosił 12,2%, by w kolejnych latach nieco się obniżyć. Wzrost nastąpił po 2000 roku by w 2004 roku wynieść 19%. W kolejnych latach wskaźnik ten ponownie zaczął spadać. W październiku 2011 roku wskaźnik ten wyniósł 11,8%. Po 1989 roku sprywatyzowano także media. Obok dawnych tytułów czy stacji telewizyjnych zaczęły się pojawiać nowe – komercyjne, które istotnie wpływały na opinię publiczną. Na straży samodzielności i niezależności mediów stanęła powołana w 1993 roku Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. Na zmianach zyskała także kultura wysoka. Od połowy lat 90. zaczęły powstawać nowe ośrodki takie jak: Centrum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie, Muzeum Powstania Warszawskiego, Opera i Operetka w Krakowie, Muzeum Fryderyka Chopina w Warszawie, Centrum Kopernik w Warszawie. Coraz liczniejszą publikę ściągały prywatne teatry. Swobody obywatelskie spowodowały, że masowo zaczęły się rozwijać organizacje pozarządowe, które obok publicznych środków pozwalały na wspieranie ważnych inicjatyw kulturalnych, obywatelskich czy charytatywnych (największa akcja charytatywna – Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy). Wśród gałęzi gospodarki, których kształt zmienił się po 1989 roku na uwagę zasługuje górnictwo. Z czasem zamykano nierentowne kopalnie (głównie węgla kamiennego i siaki), modernizowane były kopalnie miedzi i węgla brunatnego. Z 400 tysięcy osób pracujących w 1988 roku w tej gałęzi gospodarki pozostało około 100 tysięcy. O ile zmniejszyło się znaczenie rolnictwa (wytwarza ok. 3% PKB), to wzrosła rola usług i drobnego przemysłu przetwórczego. Na stopniową modernizację rolnictwa wpływ mają przede wszystkim dopłaty do produkcji rolniczej z Unii Europejskiej. Najgorsza sytuacja była udziałem dawnych pracowników Państwowych Gospodarstw Rolnych, którzy nie potrafili odnaleźć się w nowych czasach często cierpiąc nędzę i ulegając nałogom. Na większą skalę rozwinął się przemysł przetwórczy, wzrastały też inwestycje w przemyśle motoryzacyjnym, elektronicznym i informatycznym. Przede wszystkim w inwestycjach dominowały wielkie firmy europejskie czy światowe koncerny. Główne inwestycje powstawały w wielkich miastach, przy granicy z Niemcami, a także w specjalnych strefach ekonomicznych. Najszybciej po 1989 roku rozwijał się sektor usług, co znacznie zbliżyło III RP do państw zachodnich. W 2005 roku udział usług w wytwarzaniu PKB wyniósł 65%. Usługi stanowią najbardziej znaczący sektor ekonomiczny we współczesnych gospodarkach, a ich ranga wciąż wzrasta. Są zarówno czynnikiem wzrostu gospodarczego, jak i zapewniają społeczeństwom wysoki standard życia oraz bezpieczeństwo socjalne. Do rozwoju gospodarki przyczyniają się bezpośrednio, gdyż stanowią rosnący składnik produktu krajowego brutto (w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej udział sektora usług w PKB znacznie przekroczył 70%), oraz pośrednio, wpływając na wzrost produktywności pozostałych sektorów. Największą rolę odgrywa mała przedsiębiorczość, istotny jest także wpływ wielkich firm usługowych (logistyka, magazyny). Rozwój nowych centrów badawczo-rozwojowych hamują wciąż bardzo niewielkie w porównaniu z Zachodem inwestycje na naukę. Coraz większą rolę odgrywają w III RP instytucje finansowe i bankowe. Rozwój w tej sferze jest jednak możliwy dzięki kapitałowi zagranicznemu. Wzrost aspiracji edukacyjnych spowodował szybki rozwój szkolnictwa, przede wszystkim szkół wyższych. Obok uczelni publicznych zaczęło powstawać wiele uczelni prywatnych. Wskaźnik liczby studentów należy do najwyższych w skali Europy i świata. Wzrósł także poziom kształcenia na poziomie średnim i podstawowym. Od 1 września 1999 roku funkcjonuje ustawa, która zreformowała szkolnictwo – wprowadzając sześcioletnie szkoły podstawowe, trzyletnie gimnazja oraz trzyletnie licea profilowane lub dwuletnie szkoły i licea zawodowe. Wciąż nie jest zadowalający stan ochrony środowiska w Polsce, a także inwestycje w infrastrukturę transportową – budowę autostrad i nowoczesnej kolei. Nadzieję na poprawę przyniosła decyzja UEFA o przyznaniu Polsce i Ukrainie prawa do organizacji Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej w 2012 roku. I rzeczywiście dzięki zaangażowaniu władz, a także pomocy z Unii Europejskiej do 2012 roku otwarto wiele nowych odcinków autostrad oraz cztery nowoczesne stadiony w Warszawie (Stadion Narodowy), Gdańsku, Wrocławiu i Poznaniu, zaś organizacja mistrzostw pokazała kibicom z całej Europy, iż Polska jest krajem odpowiedzialnym i rozwiniętym, a także otwartym na gości z zagranicy. Dowiedz się więcej Komentarze artykuł / utwór: Polska gospodarka po przełomie 1989Dodaj komentarz (komentarz może pojawić się w serwisie z opóźnieniem) Charakterystyka ustrojowa Rok 1989 był rokiem przełomowym dla Polski, ale także i dla całej Europy. Upadek komunistycznych potęg, a szczególnie upadek Związku Radzieckiego zmienił nie tylko mapę Europy, ale także jej życie polityczne, społeczne, gospodarcze i kulturalne. Polska a wraz z nią także i kraje Europy Środkowo-Wschodniej przeszły transformację ustrojową. Z ustroju komunistycznego, scentralizowanego państwo polskie przekształciło się w republikę demokratyczną, wraz z wybieranymi w drodze wyborów powszechnych organami władzy. Zmianie uległa także gospodarka, która przekształciła się z gospodarki centralnie planowanej, w gospodarkę wolnorynkową. Pierwsze lata III Rzeczypospolitej obfitowały w ciągłe zmiany. W tym też okresie, ale także i później, na polskiej scenie politycznej pojawiały się nowe partie. Najważniejsze z nich zostały scharakteryzowane poniżej. Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej (SdRP) Partia ta stała się główna spadkobierczynią Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR), partii dominującej w okresie PRL-u. SdRP przejęła cały majątek rozwiązanej w styczniu 1990 r. PZPR. Jeszcze w trakcie trwania ostatniego zjazdu PZPR została podjęta decyzja o utworzeniu nowej partii. Na czele SdRP stanął Aleksander Kwaśniewski. Kiedy w 1995 r. został wybrany na urząd prezydenta RP obowiązki przewodniczącego przejął Józef Oleksy, a później Leszek Miller. W 1991 roku SdRP weszło w skład lewicowych ugrupowań i koalicji, tworząc Sojusz Lewicy Demokratycznej (SLD). Dopiero po przekształceniu się SLD w jednolitą partię w 1999 r. SdRP podjęła uchwałę o rozwiązaniu się. W pierwszych wolnych wyborach parlamentarnych (28 X 1991 r.) SdRP zdobyła 12%-owe poparcie i uplasowała się na drugim miejscu zaraz za Unią Demokratyczną. W kolejnych wyborach, które odbyły się 19 IX 1993 r. SLD zajęła już pierwsze miejsce, z 20%-owym poparciem. Było to jednak wówczas za mało, aby stworzyć samodzielny rząd. Stanowisko premiera objął lider Polskiego Stronnictwa Ludowego – Waldemar Pawlak. Po jego dymisji kolejno urzędy premierów sprawowali politycy SLD: Józef Oleksy i Włodzimierz Cimoszewicz. Wybory parlamentarne w 1997 r. przyniosły zwycięstwo ugrupowaniom postsolidarnościowym. SLD przeszło do opozycji. W kolejnych wyborach w 2001 r. koalicja stworzona przez SLD i Unię Pracy (UP) wygrała. Premierem został Leszek Miller. Trzy lata później zastąpił go na tym stanowisku Marek Belka. 26 marca 2004 r. w SLD doszło do rozłamu. Grupa działaczy skupiona wokół Marka Borowskiego powołała do życia nową partię – Socjaldemokrację Polską (SdPL). Konflikty w łonie SLD trwały. Część działaczy przeszła do Partii Demokratycznej. W tej sytuacji w maju 2005 r. ówczesne kierownictwo SLD podało się do dymisji. Na czele nowych władz SLD, wybranych jeszcze w tym samym miesiącu stanął – Wojciech Olejniczak. Przed startem w wyborach parlamentarnych w roku 2006 SLD zawiązało koalicję z UP, SdPL i Partią Demokratyczną, pod nazwą – Lewica i Demokraci. Po wyborach koalicyjna współpraca była kontynuowana. W przyspieszonych wyborach parlamentarnych 21 października 2007 r. koalicja Lewica i Demokraci uzyskała 13,15% głosów, co dało jej 53 mandaty w sejmie. Unia Demokratyczna (UD) – partia polityczna utworzona w 1990 r. Na jej czele stanął Tadeusz Mazowiecki. Partia skupiała dawnych działaczy Solidarności o dość szerokich poglądach politycznych od socjaldemokratycznych na konserwatywnych kończąc. W pierwszych wyborach parlamentarnych (27 X 1991 r.) UD zdobyła pierwsze miejsce, co z racji niewielkiej różnicy pomiędzy poszczególnymi ugrupowaniami przełożyło się tylko na 62 mandaty. W 1992 r. miała miejsce pierwsza secesja. Partię opuścili działacze skupieni wokół Aleksandra Halla, tworząc Partię Konserwatywną (PK). Wśród działaczy UD można wymienić Bronisława Geremka, Hannę Suchocką, pełniącą w latach 1992-1993, urząd premiera. W 1994 r. z połączenia Unii Demokratycznej z Kongresem Liberalno-Demokratycznym (KL-D) powstała Unia Wolności (UW). Kongres Liberalno-Demokratyczny – partia powstała 30 czerwca 1990 r. Głosiła program liberalno-konserwatywny. Jej twórcami i członkami byli m. in.: Donald Tusk, Jan Krzysztof Bielecki czy Janusz Lewandowski. W pierwszych wyborach parlamentarnych KL-D uzyskał 7,49%-owe poparcie. Kolejne wybory przegrał, nie przekraczając progu wyborczego. Kongres brał udział w koalicji, która tworzyła rząd Jana Krzysztofa Bieleckiego (1991 r.) oraz rząd Hanny Suchockiej. Podczas zjazdu kongresowego w kwietniu 1994 r. doszło do połączenia z UD. Powstała wówczas Unia Wolności. W wyborach parlamentarnych w 1997 r. UW otrzymała 13%-owe poparcie, uzyskując 60 mandatów. W kolejnych wyborach nie przekroczyła 5%-owego progu wyborczego. UW tworzyła gabinet Jerzego Buzka. W 2000 r. wystąpiła jednak z koalicji AWS. Znanymi działaczami UW byli: Tadeusz Mazowiecki, Leszek Balcerowicz, Bronisław Geremek czy Władysław Frasyniuk. W łonie UW wciąż obecne były spory o charakterze programowym pomiędzy dawny działaczami KL-D a członkami dawnej UD. Nie udało się ich rozwiązać (KL-D reprezentował program liberalno-konserwatywny, UD natomiast socjalnoliberalny czy centrowolewicowy). W 2001 r. doszło do rozłamu. Działacze dawnego KL-D utworzyli – Platformę Obywatelską RP (PO), natomiast działacze dawnej UD utworzyli wraz z Markiem Belką (SLD) i Jerzym Hausnerem (SLD) – Partię Demokratyczną (PD) - Do najbardziej znanych jej działaczy należą: Janusz Onyszkiewicz, Bogdan Lis, Jan Widacki. Platforma Obywatelska RP Partia założona 24 stycznia 2001 r. przez Donalda Tuska, Macieja Płażyńskiego i Andrzeja Olechowskiego (zarejestrowana w marcu 2002 r.). Nową partię współtworzyły osoby wywodzące się z Akcji Wyborczej „Solidarność”, z UW i KL-D. Partia opowiada się za zmianą konstytucji w kierunku wzmocnienia władzy prezydenta, za zniesieniem senatu, zakazem finansowania partii politycznych z budżetu państwa, za zniesieniem KRRiT, za zmniejszeniem centralnej administracji i za przeprowadzeniem lustracji. W kwestiach gospodarczych PO zmierza do zreformowania publicznych finansów, do obniżenia podatków i do wprowadzenia podatku liniowego. Do najbardziej znanych jej działaczy należą: Donald Tusk, Bronisław Komorowski, Jan Maria Rokita, Grzegorz Schetyna czy Julia Pitera. Porozumienie Centrum (PC) Partia powstała w 1990 r. z inicjatywy Jarosława Kaczyńskiego i Jana Olszewskiego, w wyniku tzw. „wojny na górze” i rozbicia obozu postsolidarnościowego. Partia w wyborach parlamentarnych w 1991 r. zdobyła 8,7%-owe poparcie (44 mandaty). W latach 1991-1992 Jan Olszewski sprawował urząd premiera. Po upadku swojego rządu Olszewski założył nowe ugrupowanie pod nazwą – Ruch dla Rzeczypospolitej. W 1993 r. partia Kaczyńskiego nie zdobyła żadnego mandatu do Sejmu. W 1997 r. weszła w skład Akcji Wyborczej „Solidarność” (AWS). W 2001 r. z części dawnego PC powstało – Prawo i Sprawiedliwość (PiS). Prawo i Sprawiedliwość Współtworzyły także osoby wywodzące się z AWS i z Zjednoczenia Chrześcijańsko-Narodowego (ZChN). PiS w swoich programach postuluje zmianę konstytucji w kierunku wzmocnienia władzy wykonawczej. Chce zaostrzenia przepisów prawa karnego, skutecznej walki z korupcją i przeprowadzenia lustracji. Opowiada się za zwiększeniem kontroli nad finansami publicznymi, za ograniczeniem wydatków na państwową administrację, za uproszczeniem systemu podatkowego. W wyborach w 2005 r. PiS zdobył 27,0% głosów, dwa lata później – 32,11% (166 mandatów), jednak to nie wystarczyło by te wybory wygrać. Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe (ZChN) Partia została utworzona w 1989 r. przez środowiska związane z Solidarnością. W swoim programie ugrupowanie odwoływało się do tradycji przedwojennej endecji i chrześcijańskiej demokracji. Partia wchodziła w skład rządów J. K. Bieleckiego, J. Olszewskiego i H. Suchockiej. W wyborach parlamentarnych w 1997 r. część działaczy uzyskała mandaty startując z ramienia AWS. Do najbardziej znanych działaczy ZChN należeli: Wiesław Chrzanowski, Marek Jurek, Ryszard Czarnecki, Stefan Niesiołowski (dziś PO). Akcja Wyborcza „Solidarność” (AWS) To koalicyjne ugrupowanie powstałe w 1996 r. W jego skład weszło szereg ugrupowań postsolidarnościowych, m. in. NSZZ „Solidarność”, Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna, Porozumienie Centrum, Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe czy Porozumienie Ludowe. Przewodniczącym AWS została Marian Krzaklewski. Koalicja AWS była podporą rządów Jerzego Buzka w latach 1997 – 2001. Później rozpadła się na mniejsze ugrupowania. Unia Pracy (UP) Partia powstała w czerwcu 1992 r. Partią kierowali Ryszard Bugaj, Zbigniew Bujak i Wiesława Ziółkowska. Pierwszym przewodniczącym partii został wybrany w 1993 r. Ryszard Bugaj. W wyborach w 1993 r. partia dzięki zawartej z SLD koalicji uzyskała 41 mandatów. Weszła w skład rządu tworzonego przez Waldemara Pawlaka. Cztery lata później nie znalazła się już w Sejmie, uzyskując 4,7%-owe poparcie. Do wyborów w 2001 r. wystartowała ponownie w koalicji z SLD. Tworzyła wraz z tą partią rząd koalicyjny Leszka Millera. W 2006 r. znalazła się w koalicji Lewica i Demokraci. Partia głosi program socjaldemokratyczny. Opowiada się za rozbudowanym systemem świadczeń socjalnych, za ograniczeniem prywatyzacji. Walczy o równouprawnienie kobiet, jest za rozdziałem Kościoła od państwa. Unia Polityki Realnej (UPR) Partia założona 14 listopada 1987 r. (wówczas jako Ruch Polityki Realnej) przez Ryszarda Czarneckiego, Stefana Kisielewskiego, Janusza Korwin-Mikke, Stanisława Michałkiewicza, Roberta Smoktunowicza. W 1990 r. została zarejestrowana jako legalnie działająca partia. Partia opowiada się za sprywatyzowaniem szkolnictwa, zniesieniem przymusu służby wojskowej, likwidację wszelkich związkowych przywilejów oraz grup uprzywilejowanych, zniesienie przymusu ubezpieczeń społecznych i osobowych, oraz za wprowadzeniem konstytucyjnego zakazu ustanawiania monopoli. Liga Polskich Rodzin (LPR) Partia powstała w kwietniu 2001 r. (zarejestrowana tego samego roku w maju), jednocząc szereg ugrupowań narodowo-katolickich. LPR była przeciwna przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej, opowiada się natomiast za poszerzaniem współpracy ze Stanami Zjednoczonymi. Jest za lustracją dekomunizacją. W programie społecznym odwołuje się do wartości katolickich. W wyborach parlamentarnych w 2001 r. LPR zdobyła 8,3%-owe poparcie, uzyskując 36 mandatów. Cztery lata później – 7,9% i 34 mandaty. W przyspieszonych wyborach parlamentarnych w 2007 r. LPR nie przekroczyła wymaganego 5%-owego progu wyborczego i znalazła się poza parlamentem. Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL) Ugrupowanie powstało w 1990 r. Współtworzyły je wówczas: PSL „Odrodzenie” oraz PSL tzw. wilanowskie. Partia współtworzyła rządy Waldemara Pawlaka, Józefa Oleksego i Włodzimierza Cimoszewicza. Największe poparcie zdobyła w wyborach parlamentarnych w 1993 r. – 28,7%, co dało jej 132 mandaty. W każdych następnych wyborach parlamentarnych PSL wchodziła do Sejmu, ciesząc się jednak niezbyt wysokim poparciem. Po wyborach w 2007 r. partia będzie tworzyć koalicję ze zwycięską Platformą Obywatelską. Najbardziej znanymi politykami związanymi z PSL są: Waldemar Pawlak, Jarosław Kalinowski, Józef Zych. Samoobrona Rzeczypospolitej Polskiej Ugrupowanie wywodzące się ze Związku Zawodowego Rolników Samoobrona. Partia powstała w 2000 r. (jako Samoobrona RP), wcześniej występowała pod nazwą Partia Przymierze Samoobrona (od 1992 r.). Partia posługuje się populistycznymi hasłami, w sferze ekonomii jej program jest raczej lewicowy. W wyborach do parlamentu w 2001 r. uzyskała 11,2% poparcia, co przełożyło się na 53 mandaty. Cztery lata później – 11,4% (56 mandatów). W Sejmie V kadencji wraz z PiS i LRP, Samoobrona RP tworzyła koalicję. Po przyspieszonych wyborach parlamentarnych w 2007 r. uzyskała niskie poparcie i znalazła się poza Sejmem. „Rewolucja chleba” w 1989 r. wymusiła na , władzy jordańskiej przeprowadzenie gruntownych reform ^polityczno-gospodarczych i demokratycznych. Eksperci i anali­ tycy zwyklyiazywać je „przemianami demokratycznymi”, „ot warciempol i tycznym i demokratycznym” albo „doświadczeniem-demokratycznym”. W artykule niniej­ szym zamierzam prześledać zmiany, które nastąpiły w Jordanii zwłaszcza po 1989 r. Zmiana-systemu niedemokratycznego na demokratyczny może się bowiem dokonać ■ ' na różne sposoby: ; - ^ 1) poprzez ingerencję z zewnątrz (jest to sposób powszechny, w świecie arabskim), 2) pod naciskiem silnej opozycji przez osłabianie rządu i doprowadzenie do jego , upadku, '■■ v: : ; 1 ■ Odpowiedź na to pytanie wymaga wskazania natury jordańskiej monarchii. Wiele o cechach tego systemu można dowiedzieć się z konstytucj i jordańskiej4, ale wiedza ta nie wystarczy w kontekście analizy procesu przejścia od totalitaryzmu do demokracji w ramach istniejącego systemu. Wymaga to - dodatkowo - przestudio­ wania, dziedzictwa politycznego rodziny królewskiej oraz jej otwartości na przemia­ ny demokratyczne. Rodzina ta była przecież ińicjatorem demokratyzacji Jordanii. : I Chodzi o to, że uchwala się prawo wyborcze w celu kontrolowania przez władze wyborów, J ’ i -1 S. P. H u n t i n g to n , Trzecia fa la demokratyzacji. Warszawa 1995, s. 208. The Constitution o f The Hashemite Kingdom o f Jordan, 1 I 1952, PRZEMIANY POLITYCZNE I GOSPODARCZE W JORDANII PO 1989 R 55 Ustawa Zasadnicza (konstytucja jordańska) z 1952 r. określa organizację pań* stwa i wyznacza podstawowe zadania państwa oraz sposoby jego działania, a także prawa jednostki i ich obowiązki. Jordańskie Królestwo Haszymidzkie jest dziedziczną monarchią konstytucyj­ ną, władzę ustawodawczą sprawuje 2-izbowe Zgromadzenie Narodowe5. Natomiast władzę wykonawczą sprawuje król poprzez mianowanego przez siebie premiera. Zgodnie z konstytucją król posiada władzę absolutną. Jest głową państwa, głównym" dowódcą sił zbrojnych, rozwiązuj e parlament, rozpisuj e wybory, mianuje i odwołuje premiera, ma absolutny immunitet i nie podlega sądowi jordańskiemu. Ma również prawo do amnestii dzięki ustawie uchwalonej przez parlament (na jego wniosek)6. v :-: - ■ Takie szerokie uprawnienia dane królowi przez konstytucję czynią go absolut­ nym władcą Jordanii - konstytucją jest właściwie to, co mówi król. Sytuacja taka wynika z Historycznej pozycji rodziny królewskiej jako tej, która na mocy tzw. rewo­ lucji arabskiej z 1916 r. (rewolucji szarifa Husajna) założyła Jordanię na podstawie udzielonej jej legitymacji7. Geneza wydarzeń 1989 r. 16 kwietnia 1989 r. ówczesny premier Jordanii Żajd ar-Rifa’i8 podjął decyzję o pod­ niesieniu cen paliw o 50%. Wielu obserwatorów uważa tę podwyżkę za pośredni po­ wód wybuchu zamieszek w Ma’an na południu Jordanii i w innych miastach, skiero­ wanych przeciwko. polityce rządu. Decyzja rządu była kroplą, która przelała kielichy który już był pełen sprzeczności politycznych, gospodarczych i społecznych wynikają­ cych z uzależnienia Jordanii od Zachodu oraz obowiązującego od wojny czerwcowej w 1967 r. stanu wyjątkowego, powodującego zawieszenie praw obywatelskich i ograniczenie swobód politycznych w zakresie wolności wypowiedzi. Aby obiek­ tywnie opisać sytuację Jordanii w tym okresie, należałoby przeprowadzić analizę na dwóch płaszczyznach: gospodarczej i politycznej. . Gospodarka jordańska należała do jednej z najsłabszych wśród arabskich ze . względu na jej ograniczone możliwości surowcowe. Jordania, w przeciwieństwie do innych państw arabskich, nie ma źródeł ropy naftowej, pozwalających na budowę infrastruktury. Powodowało to uzależnienie gospodarki jordańskiej od krajów arab­ skich eksportujących ropę naftową, zwłaszcza Arabii Saudyjskiej i Iraku. Kraje te przez wiele lat były dla Jordanii źródłem pomocy gospodarczej, rynkiem pracy dla J Izba wyższa parlamentu jest mianowana przez króla, natomiast izba niższa wybierana jest co czterylata. : ‘ Zob.: art. 28-40 Konstytucji, [w:] The Constitution o f The Hashemite Kingdom o f Jordan.,.' 1 M. a s z - S h a r a , At-Tadiriba ad-dirmikratijja Jl-I-Urdun [Demokratyczne doświadczenie w Jordanii], „Al-Mustakbal Al*Arabi Journal" No. 295, s. 184, http:/ I SID=d834059b27821895ac45eab57dc48a43. ■ • ; ;:V- : , ' 1 Zajd ar-Rifa’i byl dwukrotnie premierem Jordanii: 26 maja 1973-13 lipća 1976 oraz 4 kwietnia 1985-27 kwietnia 1989. Byl najdłużej urzędującym premierem. Zob. lista premierów Jordanii w: /topic/list-of-prime-ministers-of-jordan. 56 H A Y SSA M O BEIDAT Jordańczyków oraz odbiorcami jordańskiego eksportu9. W latach'1974-1984 kolejne ; ■ rządy jordańskie zaciągały w bankach zagranicznych kredyty na finansowanie pro­ jektów rozwojowych, co przyczyniało się do w miarę dużego rozwoju gospodarcze­ go i zapewniało stabilizację finansową. Do ówczesnego rozwoju gospodarczego przy­ czyniły się również spore. dochody pracowników jordańskich, pochodzące; z ipracy w krajach Zatoki Perskiej w okresie boomu naftowego10. Tabela 1. Główne ekonomiczne wskaźniki gospodarki Jordanii (przed, reformami w 1989 r.) - J : 1985 1986 , 1987 1988 1989 Wartość nominalna PKB (w-%) .. 3,6 .1 4 .2 . 2 . 7 Realna wartość PKB (w %) ; - l ,l 7,0 2,9 -1,9 -13,4 ; Wartość nominalna PKD p er capita w dinarach" -729 :>■ 802 789 - 780 V : 783 . Realna wartość PKB p er capila w dinarach . 729 751 , Z: 744 703 576 Inflacja (CPI) Konsumencki Indeks Cen 3,0 0,0 • -0,2 6,7 25,7 Rozliczenie bieżące . -16,0 -118,0 -105,5 104,9 ' Handel : : ' v -763,5 .; -594,2 -599,9 -641,0 ; -592,4 Eksport ' ■ - ■ ; ; ; : ' .: 310,9 256,0 ; 315,7 637,6 : Import ' 1074,4 850,2 915,6 1022,5 : 1230,0 Usługi ... ;.. . 346,7 ■ 337,8 279,3 300,7 319,1 , Dochody pracowników Jordanii.. . - - . . :. 402,9 414,5 317,7 V 335,7 358,3 Turystyka -]•. . 204,2 186,3 196,4 230,8 ' 314,6 ; .Bilans — . ' i ■’*;>;. 137,6 51,0 \ 75,9 3 2 ,8 / -212,1 Dochody całkowite 647,1 670,9 676,8 721,3 855,5 Dochody ze źródeł wewnętrznych 459,3 527,2 549,2 593,S ' Kredyty zagraniczne ' ' 187,8 143,2 : 127,6 261,7 Wydatki całkowite . ; 805-7 ■ ■ 981,3 965,9 , 1054,0 1102,3 Wydatki bieżące •. v.. 542,5 ■ 570,5 .. 602,7 669,6 Wartość inwestycji • . . 263,2 • 363,2 384,4 Ogólny bilans -158,6 •289,1 . -332,7 -246,8 • ..Ogólny bilans jako procent PKB -8,1 -13,9 -- -12,7 14,2 '. -10,1 : ; Źródło: Jordan Country Profile, The R oad A head fo r Jordan, Economic Research Forum, Egypt and ■ Institut ileLaM ćditerranee, France, Kair, sierpień2 0 0 5 ,s . 29. : ę j --v " ’ Jordan Country Profile,T h e Road A head fo r Jordan, Economic Research Forum, Egypt and Institut de La Mćditcrranćc, France. Kair. sierpień 2005. - Ibidem. :: . Wi: Tabela 2. Budżet Jordanii w latach 1964/1965-1991 (w min dinarów) : PRZEMIANY POLITYCZNE I GOSPODARCZE W JORDANII PO 1989 R. 5 7 ' W y d a t k i ! ' • Dochody .. r • Deficyt : Rok : - Inwę- ! stycje ' Bieżące S u m a ' Zadłużenie zagraniczne. Z adliite- . nie w e -' : wnętrzne P o ż y c z k i:. zwrotne ' . Pom oc zagra­ niczna Zadhttenfe. wcwnęazne Sum a ^ 1964 9,2 3 4,5 4 3 t7 . 7,0 0 ,0 o „ o • - • 15,4 2 3,8 4 6,2 2,5 •• 1965 ■ 1 1 , 2 35,8 '• 2 .6 - . 0,0 0 ,0 . 15,3 2 6 ,7 - . 4 4 .6 - 2 ,4 -I9 6 0 : 10,4 2 8 ,2 ■ 0 ,0 • 0,0 9,9 23,3 3 5,4 23,5 ■ ■■ 4 4,7 68,2 4,3 0 ,0 0,2 — 4 0,4 25,3 ■ ' 7 0 ,2 ■ 2 , 0 ' 1968 23,3 - ■5 7 ,2 '• ■ 4 .5 - ■ / 0 ,0 • 0,0 4 0,2 26,3 7 1,0 23,2 6 5 ,2 88,4 4,6 8 r4 - 0,6 38,4 32,5 84,5 3,9 - ‘ 1970 21,7 59,0 80,7^ - ■4 ,2 0,4 35,4 3 0,3 7 2,8. 7 ,9 -1971 22,5 .= 60,7 83,2 - 7,9 12,1 0 ,0 ' 35,4 35,8 91,2 8,0 1972 31,0 7 0 , 5 . . 101,5 8,5 5,0 0 ,( 4 4 ,5 42 ,6 0 ,8 -1973 40,9 119,5 ; 11,4 - 10,8 0 ,0 > 4 5 ,6 * 4 6 , 2 ; . : . 114,0 -1974 ■4 3 ,0 ■ ■ ■ 103,6 146,6 - : 9,0 0,1 58,8- • 148,9 2 ,3 ' . 1975 ■7 9 ,2 ■ 125,7 2 0 4 ,9 ■ 16,2 13,1 0 ,0 [0 0 ,6 82,6 212,5 7,6 1976 76,6 185,9 2 6 2 ,5 ' 19,9 . > - ■ 13,0 r 0 ,0 : 66,2 107,6 : 2 0 6 ,7 ■ 5 5 .» . 1977 195,6- 3 3 7 ,9 - 38,5 . 15,0 0 ,0 m a 142,3 0,1 1978 21 2 .9 361,5 9 ’ 16,0 0 ,0 . 81,7 158,5 346,9 14,6-19 7 9 - 194,3 - 5 1 5 .6 - 32,4 ; 0 .0 : 210,3 187,9 - 4 6 8 .2 ■ 4 7 ,4 -1980 . 2 2 7 ,1 - 336,1 : 563,2 '■ ■ 71,6 18,0 209,3 1 226,1 : 525,0 ■3 8 .2 - : 1981 25 5 .6 • 391,5 647,1 : 76,4 18,0 7 ,2 ; 206,3 617,1 ' 3 0 ,0 -' ■ 1982 : 250,6 4 4 3 ,0 : 693,6 28,2 0 .0 • ; * 1 : 199,5 - • 362,2 655,2 3 8 ,4 . ' 1983 ■ 453,7 76,8 : 28,8 2,3 \ 197,0 4 0 0 ,6 705,5 1984 232,7 ’ 488,1 ' 720,8 122,2 1 — 25,5 9,6 106,1 4 1 5 ,0 678,4 42 ,4 -1985 ■2 6 3 ,2 . 542,5 ■. 805,7 ■ 162,4 ' . 35,3 - V ’. 187,8 4 4 0 ,8 ■ 844,8. ■ 39,1 / . . v 1986 570,5 981,3 159,7 74,8 12,8 ■ -1 4 3 ,7 514,4 905,4 7 5 ,9 -1987 ■ 6 0 2 ,7 " 965,9 . ■ ■ ■■ ■. - 130,0 17,7 127,6 531,5 870,0 9 5 ,9 -': ■ 1988 384,4 6 6 9 ,6 : = 9 7,5 ■ 135,0 2 1,5 155,4 544,4 - 9 5 3 .8 ■ 100,2- . 1989 - 352,6 749,7 1 1 0 2 3 184,2 43 r8 ■2 8 ,4 2 6 1 ,7 ' 565,4 1083,5 18,8. 1990 278,7 841r4 1120,1 197,9 ■ 2 9 ,9 164,3 7 4 4 ,0 49,6 -1991 - 904,0 • . 2,3 * 58,0 2 2 5 ,2 ■ • 828,8 1451,0 216,7 Źródło: Jordan Central Bank, na podstawie raportów rocznych 1964—1995, Dobra koniunktura gospodarcza hie trwała długo - z powodu złej polityki jor- dańskiego rządu. W połowie lat 801 miał miejsce poważny kiyzys gospodarczy, spo­ wodowany ograniczeniem pomocy przyznanej Jordanii przez kraje arabskie na pod­ stawie decyzji podjętej na szczycie państw arabskich w Bagdadzie w 1978 r. 12 Ponadto zmalały wpływy z dochodów pracowników do budżetu jordańskiego. Znacznie zmniejszył się także eksport, zwłaszcza do krajów Zatoki Perskiej (zob. ta­ bela 1 i 2). Doprowadziło to do spadku dochodów budżetowych! Niedobory uzupeł­ niano kredytami zagranicznymi i wewnętrznymi. Taka polityka rządu powiększała jeszcze problem i w konsekwencji przyczyniła się do dalszego spadku dochodów budżetowych. • . ' W.],'': Zadłużenie Jordanii osiągnęło astronomiczną kwotę 10 mld dolarów w 1989 r. Jordania musiała za nie zapłacić wysokie odsetki. Nieuzasadnione były także wydat­ ki na uzbrojenie - w wysokości 4,7 mld dolarów w latach 1980-1989, oraz udziele­ nie Jordańskim Liniom Lotniczym kredytu w wysokości 463,5 min dolarów. Wydat­ ki te w większości nie był)' objęte kontrolą parlamentu*J. Rząd jordański w celu . ** Royal Scientific Society, Al-H ala al-irakijja wa la ’siruha ula al-iktisad al-urduni [Sytuacja w Iraku v i jej wpływ na gospodarkę jordańską], Amman 2005, s. 25. .V . rozwiązania problemów gospodarczych próbował wprowadzić kolejne podwyżki cen ; (oczywiście pod kontrolą Międzynarodowego Funduszu Walutowego - MFW), kon­ sekwencją tego był wzrost u Zniszczenia wojenne w latach 1939-1945 uszczupliły majątek narodowy o 38%. Zmiana granic państwowych oraz straty ludności wywołane wojną wpłynęły na spadek liczby ludności z 35 do 24 mln .1 Wielu ludzi z powodu obrażeń doznanych podczas wojny utraciło zdolność do pracy. Działania prowadzone przez okupantów pozbawiły kraj ludzi wykształconych i wielu strategicznych obiektów takich jak fabryki, drogi i mosty. Gospodarka kraju była zrujnowana. Na mocy postanowień konferencji w Teheranie, Jałcie i Poczdamie ziemie polskie dostały się pod strefę wpływów socjalistycznego imperium ZSRR. Po kilkuletniej walce politycznej w 1946 roku odbyło się referendum które ugruntowało władze socjalistyczną, eliminując jej przeciwników ze świata polityki. Władza dostała się w ręce PZPR co oznaczało, że gospodarka polska uzależniona będzie od władzy Związku Radzieckiego w którym założenia marksizmu-leninizmu tworzyły wytyczne organizacji życia społeczno-gospodarczego. Jak stwierdza A. Paczkowski: „Cały plan rozwoju gospodarki był podporządkowany komunistycznej ideologii, której jednym z najważniejszych założeń było przekonanie o wyższości własności społecznej nad prywatną, a przewaga ta wyrażać się miała nie tylko większą sprawiedliwością w podziale dóbr, ale także wyższą skutecznością ich wytwarzania”2. Władze Polski podnosząc kraj z powojennej ruiny z konieczności obrały strategię industrializacji socjalistycznej. Rozwój gospodarczy Polski opierał się na przygotowanych przez rząd i partie planach: trzyletni Plan Odbudowy Gospodarki 1947-1949, sześcioletni Plan Rozwoju Gospodarczego i Budowy Podstaw Socjalizmu realizowany w latach 1950-1955, oraz pięcioletni Plan Rozwoju Gospodarki obejmujący lata Witold Morawski do najważniejszych założeń industrializacji socjalistycznej zalicza: 4 1. Prymat rozbudowy przemysłów wytwarzających środki produkcji (przemysł ciężki: stalowy, maszynowy itd.) i wiążące się z tym stałe ograniczenia konsumpcji, a nawet okresowe spadki stopy życiowej. 2. Planowanie centralne i zarządzanie nakazowo rozdzielcze, które nie tylko ograniczało autonomię przedsiębiorstwa, ale czyniło z niego zakład produkcyjny, w myśl zalecenia Lenina, by cała gospodarkę traktować jak wielką maszynę. 3. Rozbudowa aparatu administracji państwowej i gospodarczej w celu zapewnienia hierarchicznej koordynacji i kontroli organizowanej od góry. 4. Silne angażowanie się partii w decyzje produkcyjno-ekonomiczne, a także w działalność ideologiczną i wychowawczą. 5. Brak niezależnych instytucji demokracji ekonomicznej. Związkom zawodowym wyznaczono rolę pasa transmisyjnego od władzy do mas. Omówienie każdego założenia znajdzie się w dalszej części pracy. Teraz natomiast warto napomnieć o powodach przyjęcia takiej strategii. Jak już wspomniałem głównym powodem wprowadzenia takiej strategii była zależność Polski od Związku Radzieckiego co wiązało się z koniecznością wprowadzenia modelu gospodarki partyjno-państwowej. Konsekwencją dominacji ZSRR było także poważne ograniczenie kontaktów gospodarczych z krajami kapitalistycznymi które według doktryny komunistycznej były wrogami państw socjalistycznych. Polska nie została dotknięta programem pomocy dla państw europejskich (plan Marshalla). Wzór radziecki zakładał wyłącznie wymianę w ramach tzw. Światowej gospodarki socjalistycznej, więc gospodarka polska również nabrała cech zamknięcia i samowystarczalności. Jak pisze A. Paczkowski państwa RWPG stanowiły w istocie zbiór państw słabo komunikujących się z rynkiem światowym. Niska jakość wyrobów krajów należących do RWPG powodowała brak przebicia na rynkach zachodnich, przez co kraje te pozostawały tradycyjnymi dostarczycielami surowców i mało przetworzonych płodów rolnych. W Polsce pojawiały się nieliczne inwestycje takie jak oparta na licencji i pożyczkach z zachodu produkcja fiata w warszawskiej FSO. Kolejnym ważnym powodem przyjęcia takiej strategii jest to, że Polska posiadała skromne zasoby kapitałowe, społeczne i kulturowe, a także znajdowała się w fazie zacofania cywilizacyjnego, efektem którego była konieczna, spóźniona industrializacja. Strategia owej narzuconej industrializacji socjalistycznej przyniosła wiele negatywnych skutków takich jak: nadmierna biurokratyzacja, anarchizacja, korupcja, brak innowacyjności oddolnej czy też wyuczanie się postaw roszczeniowych itp. Jednak jak twierdzi W. Morawski: „Strategia narzuconej industrializacji przyniosła wiele skutków, z których część ocenia się pozytywnie. Do początku lat 70. tempo wzrostu gospodarczego nie oddalało nas od zachodniego, jeśli ocenia się pozycję gospodarczą w kategoriach ilościowych. Kompletne załamanie nastąpiło wtedy, gdy polska gospodarka od połowy lat 70 nie była w stanie podołać wyzwaniu rewolucji naukowo-technicznej”5. Wracając do najważniejszych głównych założeń industrializacji nastawienie głównego nacisku na przemysł hamowało rozwój innych sektorów, głównie poszkodowanym było rolnictwo. Kolektywizacja rolnictwa która według założeń ideologii komunistycznej była konieczna w celu likwidacji chłopstwa posiadającego ziemię, była planem nieudanym. Choć zaniechano jej po 1956 roku to i tak rolnictwo było zawsze poszkodowane a wpływało to przeważnie na spadek produkcji żywności i niedobory na rynku. Władze pomijały całkowicie fakt, że koszty produkcji w PGR-ach były wyższe od kosztów indywidualnych gospodarstw chłopskich. Co do sektora usług to faktycznie wzrastał, ale także w nie dość dużym stopniu. J. Holzer podaje w swojej książce dane co do ilości zatrudnienia w poszczególnych sektorach które przedstawione są następująco: w 1950 roku- rolnictwo 57,2%, przemysł 23%, usługi 19,8%; i kolejno dla lat 70- 48%, 28,9%, 23,1%, lat 80- 38,6%, 34,2%, 27,2% i dla 1988 roku- 28,1%, 36,7%, 35,2%.6 Niewątpliwi przemysł rozwijał się w szybkim tempie. Odbudowano wiele zakładów zniszczonych po wojnie. Plan Sześcioletni (1950-55) przyczynił się do budowy ponad 80 nowych zakładów ( huta w Częstochowie i im. Lenina w Krakowie, fabryka samochodów ciężarowych w Lublinie i samochodów osobowych w Warszawie). Pojawianie się nowych zakładów przyczyniło się do wzrostu zatrudnienia ludności wiejskiej masowo migrującej do miast w poszukiwaniu lepszych zarobków i awansu społecznego co przyczyniało się do upadku rolnictwa o którym wspominałem wcześniej. Pojawił się także wyż demograficzny dla którego „ szykowano drogie miejsca pracy w przemyśle ciężkim i wydobywczym, a nie w relatywnie tańszym i lekceważonym sektorze usług”.7 Poza tym „preferowano nowe inwestycje ze szkodą dla modernizacji istniejącego potencjału, co powodowało, iż wzrost produkcji osiągano raczej przez przyrost zatrudnienia niż podnoszenie wydajności pracy”.8 Pomimo wzrostu zatrudnienia i produkcji poczucie niezaspokojenia gościło w polskich domach. zmalała. Sprawdzały się słowa Gomułki: „Przed wojną gospodarka polska stała na skraju przepaści. Po wyzwoleniu uczyniliśmy krok naprzód”. „atmosfera entuzjazmu i nadziei ustępowała zawodowi , zniechęceniu i cichej ale powszechnej krytyce oraz narzekaniom na niskie płace czy braki w Na VIII plenum KC PZPR, które odbyło się w lutym 1971 roku zaproponowano nową strategię rozwoju ekonomicznego Polski. Zaciągnięto wtedy kredyty w państwach europejskich takich jak Francja, Anglia, Niemcy. E. Gierek zamierzenia te określił: „Drugim uprzemysłowieniem Polski”. Polegać ono miało na: wzroście tempa inwestycji i poziomu życia, rozbudowie przemysłu zbrojeniowego (na co naciskały władze ZSRR), planowano część pieniędzy przeznaczyć na import maszyn i urządzeń oraz na budowę wielkich inwestycji przemysłowych. Polska zaczęła nawiązywać kontakty z zachodem (pojawienie się sprzedaży Coca-coli, Marlboro, produkcja Fiata itd.). „Tempo wzrostu było w istocie imponujące. Dochód narodowy w latach 1972-1973 zwiększył się o 10%, a produkcja przemysłu o 11%. Według niektórych szacunków cały fundusz konsumpcyjny (płace, świadczenia, emerytury) wzrósł w latach pięciolatki o ok. 51%.”.10 Gospodarka prosperowała, widoczne było ożywienie, wiele środowisk i grup społecznych odczuwało wyraźną poprawę. Jednak sukces ten był sukcesem „na kredyt”. „W 1975 roku co najmniej 1/4 dochodów z eksportu musiała być przeznaczona na pokrycie zobowiązań płatniczych, a długi zagraniczne przekraczały 8mld. Dolarów, wpędzając kraj w pułapkę kredytową. Powstała ona nie tyle z zaciągniętych pożyczek, ile z tego, że bez prawdziwie głębokich zmian nie było możliwości faktycznego wyjścia na rynki światowe z polskimi Natomiast jeśli chodzi o rolę państwa w gospodarce to w systemie socjalistycznym gospodarka była podporządkowana jego kierownictwu. Własność niemal wyłącznie była państwowa co znacznie ułatwiało podporządkowanie gospodarki. Aby osiągnąć lepszą kontrolę budowano skomplikowany aparat administracji państwowej. Dawało to efekty takie jak: korupcja, brak inicjatyw oddolnych itp. W pierwszych latach po wojnie w gospodarce panował system klasyczny. Jednak władze polityczne obserwując, że nakazowo-rozdzielcze metody planowania i zarządzania przynoszą coraz gorsze efekty ekonomiczne decydowały się na wprowadzanie reform systemu gospodarczego. Nowy system zwany rynkiem regulowanym nie był autentycznym rynkiem. Do końca socjalizmu wszystkie decyzje pozostawały w rękach aparatu państwowego. Przyczyniło się to do pojawienia się „mechanizmu błędnego koła”. Polegał on na tym, że każdy z trzech systemów (społeczeństwo, polityka, gospodarka) nabiera mocy blokowania pozostałych. Jak twierdzi W. Morawski system błędnego koła przyczynił się do zmierzchu socjalizmu w W chwili pojawienia się tego mechanizmu system panujący w państwie był niezdolny do samo naprawy i kiedy pojawiły się czynniki zewnętrzne (takie jak przegrana systemu rywalizacji gospodarczo-militarnej z Zachodem, wewnętrzne zewnętrzne działania Gorbaczowa) mogło dojść do zmiany całości systemu. Mechanizm błędnego koła przyjął następujące formy: 1. „Uczyć się negatywnie”- 1956-1970 jest to odchodzenie od idei socjalizmu (z 1956 roku). Okres ten kończy masakra robotników na Wybrzeżu w grudniu 1970. 2. „Wyciągać słuszne wnioski przez krótki czas”- lata 70. Na początku dekady kierownictwo PZPR zaczęło zwracać uwagę na potrzeby społeczeństwa i próbowało reformować gospodarkę, ale dekada zakończyła się niepowodzeniem na obu polach. 3. „Szukać rozwiązań systemowych”- lata 80. Władza najpierw uznała Solidarność, lecz próbowała ją zniszczyć w stanie wojennym. Dekada zakończyła się liberalnym przełomem przy walnym udziale partyjnych reformatorów. Zjawiska które zostały wyżej wymienione pokazują nam w jaki sposób władze straciły swoją pozycję przez co Solidarność doprowadziła do ich ostatecznego upadku. Podsumowując rozważania na temat państwa w kraju socjalistycznym przytoczę słowa W. Morawskiego: „Rola państwa została zabsolutyzowana do granic absurdu w procesie uprzemysłowienia socjalistycznego, co wynikało z tego, że państwo pełniło nie tylko funkcje regulacyjne w gospodarce, co łatwo sobie wyobrazić w kraju zapóźnionym, ale samo było też właścicielem. Socjalistyczne państwo mogło być pomocne w wykonywaniu prostych zadań gospodarczych, opartych na ekstensywnych czynnikach wzrostu (zatrudnienie, inwestycje). Budowano piece martenowskie, zwiększano wydobycie węgla, organizowano powszechną oświatę, likwidowano masowe choroby, zapewniano darmowe wczasy itp. Nie ma sensu pomniejszać tych stron działalności państwa socjalistycznego. Problemem stało się jednak nieprzygotowanie gospodarki do wejścia w fazę wyższą, wymagającą nauczenia się korzystania z dorobku cywilizacyjnego: rządów prawa, przedsiębiorczości i kalkulacji ekonomicznej, inicjatywy lokalnej itd.”13 Podsumowując niniejszą pracę można stwierdzić, że pomimo niektórych założeń i działań władz, Polska w 1989 znalazła się w trudnym położeniu. Zaniedbano usługi, rolnictwo, zaciągnięto pożyczki z spłatą których kraj nasz do dzisiaj nie może sobie poradzić, wyuczono Polaków swoistej PRL-owskiej mentalności. Podczas gdy państwa europejskie, których gospodarka w czasie drugiej wojny ucierpiała w podobnym stopniu co nasz kraj, korzystały z pomocy Stanów Zjednoczonych odbudowując swoją pozycję, Polska zadłużała się, pozostając daleko w tyle. Transformacja która trwa do dzisiaj kosztuje nasz kraj wiele zmian, których ofiarami są najczęściej przeciętni obywatele. Przypisy 1. B. Gałka, Historia Polski 966-1989, Gdańsk 1998, str. 181 2. A. Paczkowski, Pół wieku dziejów Polski 1939-1989, PWN, Warszawa 2001, str. 319 3. B. Gałka, Historia Polski 966-1989, Gdańsk 1998, str. 182 4. W. Morawski, Socjologia ekonomiczna, PWN, Warszawa 2001, 5. Ibidem, str. 117 6. Holzer, Demografia, PWE, Warszawa 2003, wydanie VI 7. A. Paczkowski, Pół wieku dziejów Polski 1939-1989, PWN Warszawa 2001, str. 321 8. Ibidem, s. 321 9. Ibidem, s. 321 10. A. Paczkowski, Pół wieku dziejów Polski 1939-1989, PWN, Warszawa 2001, 11. Ibidem, str. 401 12. W. Morawski, Socjologia ekonomiczna, PWN Warszawa 2001, str. 131 13. Ibidem, str. 118